चिकित्सक : १२ वर्षको वनबास अनि फेरि कठिन मेहनत र तनाव !

नीजि अस्पतालमा चरम श्रम शोषण गर्ने, बिरामीसँग महंगो शुल्क लिएर डाक्टरलाई बदनाम गर्ने अनि सरकारीमा समयमा लोकसेवा नखुल्ने भए पछि डाक्टर विदेश जान बाध्य भएका हुन् । दुर्गममा चिकित्सक पुगेन भनेर डाक्टरलाई आरोप लगाउने तर दुर्गममा दरबन्दि थपेर पदपुर्ति नगर्ने सरकारको दोहोरो चरित्रको पर्दाफास कसैले नगर्ने ।
 

चिकित्सक भन्दा पनि ‘डाक्टर’ भन्दा धेरैले गौरव, गर्व वा ठूलो सम्मानका रुपमा लिन्छन् । सायद त्यसैले होला, बालबालिकाहरुलाई ‘के बन्ने ?’ भनेर प्रश्न गर्दा धेरैले डाक्टर बन्ने भन्छन् । यीमध्ये कतिले साच्चिकै मेहनत पनि गर्छन । चिकित्सा शिक्षा आयोगद्वारा संचालित मेडिकल प्रवेश एकिकृत परीक्षाले पनि चिकित्सक बन्ने सपना धेरैको रहेको देखाउँछ । 

गत वर्ष लगभग ४ हजारले परीक्षा दिए । तर मात्र ३ सय जना एमबीबीएस र १ हजार ८ सय जना बीडीएस पढ्न योग्य भए । डाक्टरी पढ्ने धेरै विद्यार्थीका सपना अनि त्यो भन्दा पनि धेरै अभिभावकहरुलाई सन्तानलाई डाक्टर नै बनाउने चाहना रहेको देखिन्छ ।  

डाक्टरी अध्ययन गर्न पाउन मात्र गार्‍हो छैन । अध्ययन गर्न समेत उत्तिकै गार्‍हो छ । सामान्यतया: १२ पछि ४–५ वर्ष स्नातक र ३–४ बर्ष स्नातकोत्तर गरी बढीमा ९ वर्षको अध्ययनले अन्य विषय जस्तो विशेषज्ञ चिकित्सक बन्न सकिंदैन । १२ को अध्ययन पछि एमबीबीएस वा बीडीएस पूरा गर्न कम्तिमा ५ वर्ष ६ महिनादेखि ६ वर्ष लाग्छ । 

अनि बल्ल मेडिकल अधिकृत बन्न सक्छ । तर मेडिकल अधिकृतलाई कुनै विशेषज्ञ भन्न मिल्दैन । कम्तिमा एक वर्षको कार्यानुभाव भए पछि बल्ल विशेषज्ञ अध्ययनको योग्य हुन्छ । बिशेषज्ञ (एमडी/एमएस) अध्ययनका लागि १–२ वर्ष प्रवेश परीक्षा तयारी गर्नुपर्छ । अनि, भर्ना गरे पछि एमडीको पढाइ पूरा हुन कम्तीमा ३ वर्ष लाग्छ । अझ ‘सुपर स्पेसलाइजेसन’ गर्ने हो भने डीएम/एमसीएच गर्न थप समय लाग्छ । यो अध्ययनको समयमा कठिन श्रम गर्नुपर्छ । यो करिब १२ वर्ष कुनै बनबासभन्दा कम हँुदैन । 

नेपालमा डाक्टरलाई रोजगारको अवसर खोइ ? यस तर्फ कसैले सोचेका छैनन् । सहरमा भौतारिरहेका डाक्टरको भिड सन्तुष्ट छन् ? आर्थिक रुपले सुरक्षित छन् ? सरकारले डाक्टरहरुलाई सुरक्षित अनि योग्यता अनुसार नियुक्ति गर्न सकेका छन् ? यसतर्फ कसैले सोचेका छैनन् । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि ०४८ मा पहिलो निर्वाचित सरकार बन्दा देशमा डाक्टरको दरबन्दी १२ सय १२ थियो ।

भनिन्छ दु:ख पछि सुख हुन्छ । त्यसैले लामो अध्ययन पछि डाक्टरको जीवन धेरै आनन्दमय् होला भनी कल्पना गरिन्छ । बाहिरबाट हेर्दा चिट्टिक्क अनि छरितो पहिरनमा सजिएको देखिएका डाक्टहरुको काँधमा त्यति नै ठूलो दायित्व र दिमागमा बोझ हुन्छ । अन्य जागिरको जस्तो १०–४ वा १ सिफ्टवाला जिन्दगी डाक्टरको हँुदैन । 
कुन बेला अस्पताल कुद्नुपर्ने, कतिखेर आफूले हेर्दै गरेका बिरामीको अवस्था जटिल हुने, अनि कहिले आफुले सल्यक्रिया गरेकाको  अवस्था सामान्य हुने चिन्ता त छँदैछ । पारिवारिक, समाजिक अनि पछिल्लो समयमा असुरक्षित रोजगारले पनि पिरोलिएको हुन्छ ।

जीवनको युवा अवस्था पढाइमा खर्चिएकाले समयमा विवाह नगर्ने त छँदैछ, अध्ययन पछि पनि पारिवारिक र समाजिक जिवनलाई समय दिन नसक्ने हुन्छन् । कुन बिरामीको औषधि उपचार गरे पछि त्यसबाट कति राम्रो भइरहेको छ  ? कति निको भयो ? भन्ने कुरामा डाक्टरलाई चासो भइरहन्छ । त्यसैले परिवारमा के भयो ? साथीभाइको के छ ? यतातिर धेरै समय खर्चिन सक्दैनन् । आफ्ना लागि समय त यस्तै हो । 

यी सब हुँदाहँुदै पनि धेरै डाक्टरलाई नेपालमा सेवा गरांै भन्ने हुन्छ । हुन त् नेपाल मेडिकल काउन्सिलको पछिल्लो तथ्यांकले बर्सेनि विदेश पलायन हुने नेपाली चिकित्सकको संख्या बढ्दै गएको देखाउँछ । सो तथ्यांक अनुसार पछिल्ला ४ वर्षमा नेपालमा ८ हजार ६ सय २४ जना नयाँ चिकित्सक काउन्सिलमा दर्ता भए  । ६ हजार ३ सय ६८ चिकित्सकले विदेश जान काउन्सिलबाट असल चारित्रिक प्रमाणपत्र (गुड स्ट्यान्डिङ सर्टिफिकेट) लिएका छन् । 

उनीहरूले विदेशमा थप अध्ययन र काम गर्नका लागि उक्त प्रमाणपत्र लिनुपर्ने अवस्था छ  । यो ४ वर्षको तथ्यांक हेर्दा नयाँ दर्ता भएकामध्ये करिब ७४ प्रतिशत चिकित्सक कामको खोजी र थप अध्ययनका लागि विदेश गए वा जाने योजनामा छन् । यो अवस्थाको श्रृजना कसरी भयो ? थाहा नभएको कोही छैन होला । 

नेपालमा डाक्टरलाई रोजगारको अवसर खोइ ? यस तर्फ कसैले सोचेका छैनन् । सहरमा भौतारिरहेका डाक्टरको भिड सन्तुष्ट छन् ? आर्थिक रुपले सुरक्षित छन् ? सरकारले डाक्टरहरुलाई सुरक्षित अनि योग्यता अनुसार नियुक्ति गर्न सकेका छन् ? यसतर्फ कसैले सोचेका छैनन् । प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि ०४८ मा पहिलो निर्वाचित सरकार बन्दा देशमा डाक्टरको दरबन्दी १२ सय १२ थियो ।
 
३३ वर्ष पछि अहिले पनि संघीय सरकार अन्तर्गत डाक्टरको दरबन्दी त्यति नै छ । यसबीच देशले ३ दर्जन भन्दा बढी वटा सरकार पायो, तर नागरिकलाई सहज सेवा दिने गरी डाक्टरको संख्या थप्ने विषय कसैको प्राथमिकतामा परेको छैन । संघ र प्रदेशको गरी हाल देशभर एक हजार नौ सय १६ चिकित्सकको दरबन्दी छ । यो संख्या पनि संघीयता लागू भए पछि प्रदेशले दरबन्दी खुलाएसागै थपिएको हो । विभिन्न प्रदेशहरूले सात सय चार दरबन्दी थपेका हुन् ।

संघले त ३३ वर्षअघिकै दरबन्दी कायम राखेको छ । जबकी ०४८ मा देशको जनसंख्या एक करोड ८४ लाख ९१ हजार ९७ थियो भने अहिले दुई करोड ९१ लाख ६४ हजार ५७८ पुगिसकेको छ । र यी स्थापित दरबन्दिमा समेत लामो समय देखि पदपुर्ति हुन सकेका छैनन् । 

स्वास्थ्य मन्त्रालयका पछिल्लो तथ्याङ्क अनुसार संघ र प्रदेशको दरबन्दीमा रहेकामध्ये एघारौं तहका कन्सलट्यान्ट चिकित्सकहरु करिब ३ सय मात्र छन् । त्यसैगरि नवौं र दसौं तहका विशेषज्ञ चिकित्सकहरु करिब १ हजार रहेका छन् । र आठौं तहका मेडिकल अधिकृतहरु पनि १ हजार भन्दा कम नै छन् ।
 
नीजि अस्पतालमा चरम श्रम शोषण गर्ने, बिरामीसँग महंगो शुल्क लिएर डाक्टरलाई बदनाम गर्ने अनि सरकारीमा समयमा लोकसेवा नखुल्ने भए पछि डाक्टर विदेश जान बाध्य भएका हुन् । दुर्गममा चिकित्सक पुगेन भनेर डाक्टरलाई आरोप लगाउने तर दुर्गममा दरबन्दि थपेर पदपुर्ति नगर्ने सरकारको दोहोरो चरित्रको पर्दाफास कसैले नगर्ने । लेखापाल, प्रसासनका खरदार–सुब्बा चाहि स्थायी चाहिने अनि डाक्टरलाई करार, ज्यालादारीमा कामकाज गराउने प्रवृति यत्ति सम्म झाङ्गियो कि ‘ डाक्टरहरुलाई १२ बर्ष अध्ययन गर अनि १० बर्ष काम गरेर घरको नघाटको भएर मर’ को स्थिति बनाएको छ भन्दा फरक नपर्ला । 

डाक्टरहरु विदेशिने मात्र होइन, डाक्टर पढ्नेहरुको कमी आएको छ । कुनै समय नेपालमा डाक्टरी पढ्न नाम निकाल्दिन पनि घुस दिएको खबर आउने हाम्रो देशमा यस बर्ष नेपालकै मेडिकल कलेजहरुमा १ सय ५१ एमबीबीएस र १ सय ९२ बीडीएसको सिट खाली गएको छ । एमडी/एमएसको अध्ययनमा निर्वाह भत्ताको बिषयलाई लिएर आन्दोलन चल्दैछ । अझै पनि सरकार, नेतृत्व र समाजले डाक्टरको भित्रि पिडाहरुको गहन अध्ययन गरेर उपचार तर्फ उन्मुख नभए, गहिरो संकट नआउला भन्न सकिन्न । 
(लेखक, नेपाल चिकित्सक संघ कोशी शाखाका महासचिव हुन् ।)